سلامت به معنی برخورداری از رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی است و تنها نبود بیماری، معلولیت و ناتوانی نیست. همچنین سلامت به عنوان یکی از حقوق عمده انسانی تلقی می شود و در نتیجه همه مردم باید به منابع مورد نیاز برای تامین سلامت دسترسی داشته باشند. از عوامل اثر گذار بر سلامت، عوامل اقتصادی، اجتماعی، محیط فیزیکی، شیوه های زندگی، عوامل ژنتیکی و دسترسی به خدمات بهداشتی درمانی است.
برای بررسی وضعیت سلامت جامعه از شاخص های مربوط به سلامت و عوامل اثر گذار بر آن استفاده می شود.
در 30 سال گذشته موفقیت های بزرگی در پرتو پیشرفت های علمی و تکنولوژی، افزایش سواد، بهبود ارتباط و دسترسی به خدمات بهداشتی درمانی اتفاق افتاده است.
پیشرفت های دارویی و کشف و تولید داروهای جدید و نوترکیب، پیشرفت در حوزه تخصص های جراحی و ابداع روش های جدید درمانی، ریشه کن کردن بعضی از بیماری ها، بهبود وضعیت درمانی، تاسیس و گسترش مراکز علمی- پژوهشی مورد نیاز جامعه و توجه ویژه به مهندسی پزشکی از مهم ترین دستاوردهای انقلاب اسلامی در زمینه پزشکی است.
این تلاشها باعث شده است که ایران به شاخص های سلامت نسبتا خوبی دست یازد؛ برای مثال، بیش از 85 درصد جمعیت در مناطق محروم به خدمات بهداشتی اولیه دسترسی دارند. میزان مرگ و میر نوزادان 28/6 در هر 1000 تولد، میزان مرگ و میر زیر پنج سال 34 نفر در هر 1000 تولد و میزان مرگ و میر مادران 25 نفر در هر 100000 زایمان است. فلج اطفال تقریبا ریشه کن شده است و پوشش ایمن سازی زنان باردار و کودکان بسیار گسترده است. دسترسی به آب شرب سالم برای بیش از %90 جمعیت شهری و روستایی کشور میسر شده است. بیش از %80 جمعیت به خدمات بهداشتی دسترسی دارند.
در ادامه به برخی از مهم ترین دستاوردهای جامعه پزشکی ایران اشاره خواهیم کرد:
1 – با تلاش محققان علوم پزشکی کشور قوی ترین چسب بافتی دنیا در ایران ساخته شد
با تلاش محققان و دانشمندان رشته جراحی پلاستیک ایران قوی ترین چسب بافتی هوشمند دنیا در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی ساخته شد.
به طور کلی چسب های بافتی دو نوع تجاری و اتولوگ دارند، چسب های تجاری فقط برای بافت های سطحی کاربرد دارند و بسیار گران هستند، اما چسب های ایرانی با استفاده از پلاسمای هر فرد برای خود او ساخته می شود که این دستاورد علمی از نوع دوم است.
در انواع چسب های بافتی ماده ای که موجب استحکام چسب می شود به نام فیبرینوژن شناخته می شود که تاکنون فیبرینوژن های ساخته شده در حد 29 میلی گرم غلظت داشته اند، اما در چسب جدید ایرانی، این غلظت به 30 تا 70 میلی گرم و در مواردی تا 90 میلی گرم افزایش یافته است که به تناسب بافتی که باید چسبانده شود می توان از غلظت های متفاوت آن استفاده کرد و به همین علت این چسب بافتی را هوشمند نامیده اند.
یکی از شاخص های مهم چسب های بافتی قدرت کشش پذیری آنهاست که این چسب ها بر اساس آن طبقه بندی می شوند و کشش پذیری این چسب تاکنون در دنیا معادل ندارد و قدرت کشش پذیری و استحکام قدرت آن بی نظیر است. بهترین چسب های بافتی مشابه که در آمریکا ساخته شده توانسته است برای چسباندن عروق موش که حیوان کم تحرکی است به کار رود، اما این چسب با موفقیت توانست عروق سگ را که تحرک بسیار بالایی دارد به خوبی بچسباند
2- استفاده از لیزر در ساخت پوست مصنوعی
بعد از موفقیت محققان کشور در ساخت پوست طبیعی و درمان دائمی زخم های سوختگی، این بار پژوهشگران ایرانی برای اولین بار در جهان نوع جدیدی از جایگزین مصنوعی پوست را با کمک لیزر و با استفاده از پلیمرهای زیستی و صناعی تولید کردند.
این پلیمر زیستی امکان جذب، ضد عفونی، چسبندگی مناسب به زخم و کنترل عفونت را دارد.
از آنجا که پوست گسترده ترین و سنگین ترین عضو منفرد بدن است و واضح ترین عمل آن تامین یک سد فیزیکی محافظتی بین بدن و محیط است که در ضمن اجازه ورود و خروج مواد لازم در حفظ فضای فیزیولوژیکی داخل بدن مهمترین نقش را ایفا می کند؛ هدف از اجرای این پروژه، طراحی و ساخت جایگزین مصنوعی پوست به گونه ای بود که حداقل خصوصیات مورد نیاز را داشته باشد و در صورت بروز آسیب پوستی بتواند در کوتاه مدت و در همان مراحل اولیه، نقش خود را در تولید و بازسازی درازمدت پوست ایفا کند.
هدف اصلی این ابتکار آن بود که عملکرد این جایگزین خللی در محیط طبیعی بدن ایجاد نکند و در نهایت پوست بازسازی شده شکل و حالت و در نتیجه عملکرد طبیعی خود را باز یابد، بدون آنکه مشکلی را از نظر زیبایی به وجود آورد. در حال حاضر پوست مصنوعی ساخته شده همه این ویژگی ها را دارد.
مطالعه حیوانی به دست آمده در سطوح مختلف نتایج مثبتی در بر داشت و استفاده از این جایگزین پوستی در درمان زخم های تمام ضخامت در موش صحرایی موثر گزارش شده است.
این نوآوری عمدتا مربوط به استفاده صحیح از مواد مختلف مناسب با هم و در فرآیندهای پیچیده موفقی بود که در نهایت نتایج بسیار امید بخش را به ارمغان آورد.
ویژگی های این دستاورد جدید، امکان ضد عفونی کردن، شفاف بودن، چسبندگی مناسب به زخم در طول دوره مورد نیاز و برداشت از روی زخم باز سازی شده در موقع مناسب، خواص مکانیکی مناسب، کنترل عفونت، عدم داشتن خاصیت تحریک سیستم ایمنی و در نتیجه ایجاد التهاب کمتر در زخم، عدم سمی و مضر بودن برای سیستم حیاتی، سرعت تخریب زیستی مناسب در مورد مواد زیستی بکار رفته از جایگزین، عدم ایجاد انقباض در مدت بازسازی شده نهایی، تسریع در التیام زخم، بوده و مهم ترین مزیت این جایگزین امکان استفاده از آن در زخم های تمام ضخامت، با انتظار عملکرد طبیعی در مراحل اولیه و ایجاد پوست با شکل طبیعی، پس از بازسازی است؛ به طوری که با بافت پوست طبیعی اطراف زخم تفاوتی نشان نمی دهد. در این جایگزین، امکان تغییر ویژگی های پلیمر، متناسب با خصوصیات متفاوت فردی وجود دارد و در آینده می توان از آن به عنوان داربست در مهندسی بافت پوست، برای تولید پوست مصنوعی بهره برد.
3 – دانشمندان ایرانی موفق به ساخت نای مصنوعی شدند
طراحی و ساخت نای مصنوعی پس از 10 سال تلاش توسط دانشمندان ایرانی به پایان رسید. در پیوند معمولی نای اولا باید نای دهنده با گیرنده بررسی شود. ثانیا حتی اگر این سنخیت وجود داشته باشد باز هم گیرنده نای باید تا آخر عمر دارو مصرف کند تا پیوند پس نزند اما اگر از نای مصنوعی که با استفاده از سلولهای بنیادی خود فرد ساخته می شود ریال استقاده شودریال مشکلات فوق الذکر بر طرف می شود. این فکر اولیه دستیابی به این نوآوری جدید علمی بود.
نای، مجرای تنفس است که 12 سانتی متر طول دارد و گر چه طول آن کم است اما حیاتی ترین نقش را در انتقال هوا به ریه ها دارد، در کشور ما علاوه بر افرادی که دچار بیمارهای مختلف تنفسی هستند، جانبازان شیمیایی زمان جنگ نیز هستند که گاهی بالاجبار برای آنها لوله تراشه به جای نای گذاشته می شود اما این لوله ها نیز بعد از مدتی دچار تنگی می‌شوند و به عروق اطراف آسیب می‌رسانند که این تنگی نفس ثانویه نیز نیازمند عمل جراحی مجدد است.
در زمان حاضر برای باز کردن نای از لیزر استفاده میشود اما گاهی این درمان هم جواب نمی دهد و چاره‌ای جز تعویض نای نیست.
نوآوری که دانشمندان کشور ما انجام دادند این است که توانستند برای اولین بار در دنیا، تراشه و ساختار نای مصنوعی با به استفاده از پلیمرهای شبیه غضروف اصلی نای بسازند و بعد بر روی این اسکلت اصلی که فاقد سلولهای مجرای نای است، سلولهای بنیادی را کشت کنند.
پس از کشت سلولهای بنیادی که از اعضای خود فرد گرفته میشود، آن را در شکم خود فرد درون پرده صفاقی می‌کارند تا سلولها رشد کنند و پس از 6 ماه یک نای کامل با سلولهای خود فرد به دست می‌آید که آن را بر می‌دارند و به جای نای از بین رفته خود بیمار پیوند می‌زنند. مهم ترین مرحله، ساخت ماتریکس یا ساختار اصلی غضروف نای بود که پس از چندین سال تلاش بالاخره توانستیم به بهترین ساختار که دقیقا مانند ساختار غضروف نای اصلی است که خدا آفریده است برسیم به طوری که اسکلت ساخته شده حتی در زیر میکروسکوب نیز با اسکلت نای طبیعی تفاوتی ندارد.
نای مصنوعی تاکنون بر روی 6 گوسفند پیوند زده شده است که در دو گوسفند اول که در مراحل اولیه تحقیق بودند این آزمایش موفقیت آمیز نبود و مردند اما استفاده از این روش بر روی 4 گوسفند بعدی نتیجه داد و پیوند با موفقیت انجام شد و اکنون هر 4 گوسفند زنده هستند.
مرحله بعدی آزمایش و پیوند با استفاده از این روش جدید بر روی انسان است که امید است تا پایان سال 87 خبر موفقیت پیوند نای مصنوعی بر روی انسان به جهانیان اعلام شود.
4 – پژوهشگران ایرانی موفق به ابداع روش جدید مدل‌سازی سه بعدی تصاویر پزشکی شدند
مهندس آرش میرهاشمی، دانش‌آموخته کارشناسی ارشد مهندسی پزشکی ومجری طرح در تشریح روش ابداعی به پیشرفتهای صورت گرفته در زمینه کمک پردازنده‌های گرافیکی اشاره کرد و گفت: این پروژه در راستای تکمیل روشهای فعلی (مشاهده تصاویر پزشکی به صورت مقاطع متوالی دو بعدی) اجرا شده است.
در روش کنونی پزشکان برای برنامه ریزی عملیات جراحی، تصاویر متعددی به صورت متوالی از مقاطع مختلف بدن تهیه می‌کنند و با استفاده از فاصله مقاطع حجم مورد نظر را محاسبه می‌کنند. به عنوان مثال برای تعیین حجم بافت یا استخوان یا تومور یا هر عامل دیگر پزشک تصاویر متوالی از مقاطع تهیه کرده و با استفاده از روش محاسبه احجام هندسی، اطلاعات مورد نظر را استخراج می‌کند.
در روش ابداع شده با استفاده از تکنیک نماسازی حجمی تصاویر به صورت دیجیتالی در رایانه ذخیره میشود؛ سپس با استفاده از پیاده سازی یکسری از الگوریتم‌ها، با دنبال کردن یکسری عملیات، تصویر سه بعدی بافت به صورت کامل مشخص میشود و حجم آن محاسبه میشود. بدین ترتیب پزشک به راحتی می‌تواند از جهات مختلف آن را مورد بررسی قرار دهد؛ ضمن اینکه می‌تواند با استفاده از تکنیک‌های رایانه ای بخشی از بافت را برش زده و قسمتهای درونی بافت را به صورت دقیق تر مورد بررسی قرار دهد
5 – ساخت چهار داروی نو ترکیب
با توجه به پیشرفت های ایجاد شده در صنعت داروسازی کشور، برای اولین بار در تاریخ داروسازی ایران، داروهای نو ترکیبی برای بیماران ام اس (با عنوان سینووکس)، بیماران خاص (با عنوان اینترفرون بتا، گاما و آلفا) و مبتلایان به هپاتیتc (با عنوان اینترفرون پگنیله) توسط متخصصین داخلی ساخته و وارد بازار شده است.
در واقع ساخت نخستین داروی نو ترکیب انسانی به نام گاما اینترفرون (گاما ایمونکس) سرآغاز ورود ایران به عرصه تولید داروهای نوترکیب به عنوان سومین کشور تولیدکننده این دارو پس از آلمان و آمریکا، می باشد و در این راستا قادر خواهد بود به تولید صنعتی این دارو در سطح بین المللی برسد و انحصار تولید این دارو شکسته شود.
کنترل کیفیت و انجام مطالعات آزمایشگاهی این دارو از مسایل بسیار مهمی بود، که با موفقیت انجام شد. و این خود نشان دهنده ظرفیت‌های توسعه صنایع دارویی کشور است.
این دارو ها در درمان مبتلایان به عفونت‌های خطرناکی همچون، گرانولوماتوز مزمن و استئو پتروزیس بدخیم به کار می‌رود.
در واقع جانبازان شیمیایی دارای عوارض ریوی و بیماران CGD که مبتلا به نقص ژنتیکی منجر به گرانولوماتوز مزمن هستند، مصرف‌کنندگان این دارو محسوب می‌شوند؛ که با مصرف این دارو، کیفیت زندگی این بیماران به نحو بارزی بهبود می‌یابد.
همچنین داروی گاما اینترفرون در درمان بیماری‌های مادرزادی، که فرد را مستعد عفونت می‌کند و برخی از سرطان‌ها به کار می‌رود.